Społeczność żydowska w przedwojennym Nowym Targu liczyła ponad 2 tys. Żydów, co stanowiło ok. 21% mieszkańców miasta. Odgrywała ona ważną rolę w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym miasta. Jej przedstawiciele mieli swoją grupę radnych w Radzie Miejskiej, a i często funkcję wiceburmistrza sprawował ich przedstawiciel. Kilkuwiekowa historia Żydów Nowotarskich zakończyła się tragicznymi wydarzeniami podczas okupacji hitlerowskiej, kiedy to Niemcy podjęli decyzję o fizycznej likwidacji Żydów, co zaowocowało likwidacją nowotarskiego getta w maju 1942 roku. Kilkuset Żydów rozstrzelano na żydowskim cmentarzu (kirkucie), a większość wywieziono do hitlerowskich obozów zagłady w Oświęcimiu, Bełżcu, Majdanku i innych.

Jedną z najbardziej znanych na świecie postaci spośród Nowotarskich Żydów (a praktycznie nieznanych w Nowym Targu) stał się Leopold Trepper.

Urodził się 23 lutego 1904 roku w rodzinie Zachariasza i Debory Ciefer, zajmującej się handlem – ojciec na parterze ich domu, znajdującego się przy ul. Sobieskiego 5, prowadził mały sklepik, w którym rolnicy z miasta i okolic zaopatrywali się w najpotrzebniejsze towary, potrzebne dla rolnictwa. Rodzina Trepperów mieszkała nad sklepem w trzech skromnie urządzonych pomieszczeniach. Jak wspomina Leopold, jego rodzina przestrzegała zasad i obyczajów religii żydowskiej, ale nie była bardzo ortodoksyjna. Obchodziła wszystkie święta żydowskie, ale religijne surowe zakazy nie były u nich przestrzegane zbyt rygorystycznie, jak np. zakaz spożywania wędlin z mięsa wieprzowego. W jego pamięci nie zachowały się przejawy antysemityzmu w Nowym Targu, a wręcz przeciwnie, zapamiętał dobre kontakty pomiędzy Parafią katolicką św. Katarzyny a Gminą Żydowską, o czym świadczy chociażby znamienny fakt, że na przywitanie przybywającego do Nowego Targu arcybiskupa Księcia Adama Sapiehy, które odbyło się na rynku, wybrał się również główny rabin ze starszyzną Gminy Żydowskiej w uroczystej procesji z synagogi, mieszczącej się nieopodal Rynku w dzisiejszym kinie „Tatry”.

Spokojne i w miarę stabilne życie rodziny Trepperów zburzył wybuch I wojny światowej. Dwóch starszych braci poszło na wojnę – jeden zginął w walkach na froncie włoskim, a drugi wrócił do Nowego Targu jako inwalida. Ich rodzina obawiając się zapowiadanych w przypadku nadejścia „Kozaków” pogromów na Żydach ewakuowała się jak wiele rodzin żydowskich do Wiednia. Niedługo po powrocie do Nowego Targu umiera w wieku 47 lat ojciec Leopolda  - Zachariasz. Leopold bardzo to przeżył, a po obrzędach związanych z jego śmiercią podczas których świat jego rodziny zatrzymał się na 7 dni, w domu zasłonięto okiennice i wszystkie lustra, przez tydzień siedzieli w mroku na zydlach a po pogrzebie , który zgromadził tłumy ludzi – stracił wiarę. Jak sam pisze: „Skończyłem z religią. Utraciwszy wiarę zacząłem wierzyć w ludzkość”. Niedługo potem zainteresował się polityką i związał z młodzieżówką komunistyczną. W 1920 roku porzuca naukę w nowotarskim Liceum podejmując pracę czeladnika u zegarmistrza, a jego głównym zadaniem było codzienne nakręcanie zegara na wieży kościelnej. Rok później wraz z rodziną, w poszukiwaniu lepszej pracy i warunków życia, przenosi się do  Dąbrowy Górniczej, gdzie podejmuje pracę w hucie, a później w fabryce mydła. Trudnił się też przemytem alkoholu z Dąbrowy do Krakowa. W Krakowie uczęszczał na wykłady z psychologii i socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1924 roku wraz z grupą 15 młodych Żydów wyjeżdża do Palestyny „w nadziei, że właśnie tam zbuduje społeczeństwo socjalistyczne, w którym nie będzie już istniała „kwestia żydowska”. W Palestynie angażuje się w działalność partyjną, za co angielski gubernator w 1929 r. wydaje mu nakaz opuszczenia kraju. Kilka lat spędza we Francji, a w 1932 r. skierowany przez francuską partię komunistyczną wyjeżdża do Moskwy na studia. Zwerbowany przez wywiad radziecki, awansuje na szefa radzieckiej siatki szpiegowskiej na zachodnią Europę z siedzibą w Brukseli. Radziecka siatka szpiegowska, nazywana „Czerwoną Orkiestrą” (Die Rote Kapelle), prowadziła szeroką działalność na terenie Niemiec, Francji, Holandii, Belgii i Szwajcarii, sięgając i do Stanów Zjednoczonych, pracując na rzecz radzieckiego wywiadu wojskowego GRU.

Pozyskiwane informacje dotyczyły najbardziej tajnych spraw wojskowych Trzeciej Rzeszy i prowadzonych przez Niemców operacji wojskowych, szczególnie na froncie wschodnim. Stalin jako pierwszy otrzymał  wiadomość o planowanej inwazji Niemców na Rosję 21 czerwca 1941 r., ale ją zlekceważył. Od czasu, kiedy atak na Rosję stał się faktem, informacje od Czerwonej Orkiestry traktowane były już bardzo poważnie i pomogły Rosji w prowadzeniu operacji wojskowych i zwycięskich bitwach pod Stalingradem, czy pod Kurskiem.

Dzięki tym wiarygodnym informacjom Związek Radziecki mógł wyprzedzać posunięcia militarne Niemców, co przyczyniło się do ich klęski w II wojnie światowej. Czerwona Orkiestra wykorzystywała różne metody pozyskiwania informacji, a jedną z najważniejszych było prowadzenie jako firma Simex działalności handlowej z firmami zaopatrującymi armię niemiecką. Błędy centrali Czerwonej Orkiestry w Moskwie spowodowały wpadkę i Niemcy aresztowali agentów Czerwonej Orkiestry. Wielkiemu Dyrygentowi udaje się jednak uciec z więzienia i znaleźć kryjówkę w Paryżu.

Przewidując rychły koniec wojny w styczniu 1945 roku wrócił do Moskwy, gdzie natychmiast został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i zdrady Związku Radzieckiego. Śledztwo trwało 3 lata, a wyrok, który zapadł – 15 lat więzienia, odbywał w najcięższych więzieniach na Łubiance i w Lefortowie.

Podczas jego procesu i więzienia żona i dwóch synów mieszkali w drewnianej szopie, we wsi Babuszkin koło Moskwy, nie wiedząc, że mąż i ojciec żyje, ponieważ Służby Bezpieczeństwa przekazały im informację, że Leopold zginął w czasie wojny.

Dopiero po śmierci Stalina, kiedy odsiedział już 10 lat - w 1954 r. został zwolniony z więzienia i zrehabilitowany w 1957 roku na zasadzie repatriacji wraz z żoną Lubą Brojde pochodząca z Drohobycza i 2 synami - starszym Michałem, urodzonym we Francji i młodszym Edgarem, ur. w Związku Radzieckim - wraca do Polski.

Zamieszkał w Warszawie zmieniając nazwisko na Domb – swój dawny partyjny pseudonim z Dąbrowy Górniczej. Działa w Towarzystwie Społeczno – Kulturalnym Żydów w Polsce zostając nawet jego przewodniczącym, wydaje żydowską literaturę klasyczną prowadząc wydawnictwo „Yiddisch Buch”.

Władze komunistycznej Polski w 1968 roku organizują antysemickie ruchy, zmuszając Żydów do wyjazdu z Polski poprzez wydawanie paszportów tylko w jedną stronę. Wyjeżdżają synowie Leopolda, ale jemu samemu władze odmawiają paszportu i zgody na wyjazd – traktując go praktycznie jako więźnia w areszcie domowym. Dopiero w 1973 roku dzięki organizowanym na zachodzie Europy protestom i naciskom wielu wpływowych osobistości z kręgu polityki, partii i związków zawodowych, polskie władze pozwalają mu wyjechać wraz z żoną do Danii, skąd wyjechał do Izraela, gdzie zaangażował się w działalność „Ziomkostwa Żydów z Nowego Targu i okolicy”, zrzeszającego ocalałych z Holocaustu Żydów, mających swoje korzenie w Nowym Tagu i na Podhalu - a było ich około 300.

Zmarł w Izraelu w 1984 roku, ukończywszy 80 lat życia.

Opisany przeze mnie w sposób stosunkowo zwięzły życiorys Leopolda Treppera Wielkiego Dyrygenta Czerwonej Orkiestry jest nie tylko bogaty i interesujący, ale wręcz sensacyjny, a przy tym całkowicie prawdziwy i autentyczny dlatego stał się materiałem do nakręcenia we Francji filmu fabularnego i wielu filmów dokumentalnych w Zachodniej Europie. Autorzy książek o tematyce szpiegowskiej korzystali często z jego przeżyć i dokonań. Sam Wielki Dyrygent o swoim życiu i działalności Czerwonej Orkiestry napisał wydaną w 1975 roku we Francji książkę, będącą właściwie autobiografią pt. „Wielka Gra”.

W najbliższym czasie, jeszcze w 2012 roku będzie ona wydana w języku polskim przez wydawnictwo „Stapis” z Katowic. Planowana jest jej promocja w Nowym Targu, rodzinnym mieście Leopolda Treppera. Jestem przekonany ze przyczyni się ona do odkrycia tej sensacyjnej postaci nie tylko dla Nowotarżan, ale i dla Polaków interesujących się historią a szczególnie II wojną Światową.

Historia jest nauczycielką życia, co potwierdził Leopold Trepper i często jest to gorzkie doświadczenie, co przeżył on osobiście i ujął w swojej autobiografii słowami: „(...) należę do pokolenia naznaczonego przez Historię. Mężczyźni i kobiety, którzy przyłączyli się do komunizmu w blasku Wielkiego Października, niesieni porywem wschodzącej Rewolucji, bez wątpienia nie przypuszczali, że pięćdziesiąt lat później, po Leninie pozostanie tylko zabalsamowane ciało na Placu Czerwonym. Rewolucja umierała, a my przyglądaliśmy się jej upadkowi. Jak to możliwe, że pół wieku po zdobyciu Pałacu Zimowego, po tym jak „dewiacje” leczono elektrowstrząsami, Żydów prześladowano, a Wschód Europy był „normalizowany” za pomocą zniewolenia, niektórzy wciąż ośmielają się mówić o socjalizmie!”. Przypomnę, że słowa te ukazały się w książce autobiografii „Wielka Gra” już w 1975 r.!

Zachęcam już dzisiaj do jej lektury, bo najbardziej znany chyba na świecie Nowotarżanin bardzo ciekawie pisze też o swoim dzieciństwie i rodzinnym Mieście, a jego wspomnienie widoku wodza rewolucji W. I. Lenina prowadzonego w 1914 roku z dworca kolejowego przez dwóch żandarmów do Rynku, gdzie w Ratuszu był przesłuchiwany pod zarzutem szpiegostwa na rzecz caratu i osadzony na jeden dzień, a później skierowany do więzienia mieszczącego się w obecnym budynku Powiatowego Młodzieżowego Domu Kultury, jest nie tylko ważną i wiarygodną informacją, ale też świadectwem, ze Nowy Targ i Podhale są powiązane z historią nie tylko lokalną, ale i tą globalną. Odkrywanie tych związków może stać się pasjonującym zajęciem również dla młodych adeptów historii.

Marek St. Fryźlewicz

Źródła:

• Leopold Trepper – „Wielka Gra”, Editions Albin Michel, 1975 r.,
• Lesław Dall – „Leopold Trepper – Żyd z Nowego Targu” – Almanach Nowotarski nr 3 – 1998 r.,
• Internet – zdjęcia znalezione za pomocą wyszukiwarki www.google.pl